Zeka dendiğinde aklımıza genellikle zihinsel yetenek gelir, ancak zekanın tanımlanması güçtür ve ölçülmesi ile ilgili olarak da çok sayıda kuram vardır. Uzmanlar zekayı yaratıcılık, kişilik, karakter, akıl ve bilgi gibi değişik sınıflara ayırırlar.
Zeka, beynin öğrenme, anlama, kavrama, yorumlama, ilişkilendirme, soyut düşünme, problem çözme ve planlama gibi zihinsel işlevlerine verilen isimdir.
Zeka testi olarak adlandırılan ölçme araçları, zihinsel yeteneği ölçmeyi amaçlar. Zeka testleri, klinikte değişik amaçlarla kullanılır. Zeka testleri aracılığıyla zihinsel gelişim geriliği veya üstün zihin gücü ortaya çıkarılabilir. Ayrıca zihinsel yetilerin ne kadar gelişmiş olduğu ve hangi alanlarda daha fazla gelişmiş, hangi alanlarda daha az gelişmiş olduğu saptanabilir. Bunun yanı sıra, zeka testleri sonuçları, klinik psikolojide bazı ruhsal yapılanma psikopatolojilerinin belirlenmesinde de bir araç olarak kullanılabilir.
Zekanın, beynin iki yarım küresinin bazı fonksiyonlarının toplamı olduğu varsayımıyla, her iki yarım küreye ait bazı fonksiyonları ölçen testler geliştirilmiştir; kavrama, akıl yürütme, yargılama gibi bazı sözel yeteneklerin, beynin sol yarım küresinin fonksiyonu olduğu, görsel-mekansal yetiler gibi performans yetilerinin de sağ yarım kürenin fonksiyonu olduğu bilinir. Zeka testleri, bir çok uzman tarafından çeşitli yönleriyle eleştirilmekle birlikte, klinikte çocuk ve gençlerin zihinsel gelişim düzeylerini belirlemek konusunda etkili testlerdir.
Zeka testi uygulamaya ancak bir uzman karar verebilir.
Çocuk sahibi olan her anne-baba, çocuğunun sağlıklı olduğu kadar zeki olmasını da arzular. Hemen her anne-baba da, çocuğunun zekasını merak eder. Çocuğun her becerisi, değişik durumlardaki problem çözme ve akıl yürütme tarzı, hep zeka belirtisi olarak yorumlanır. Özellikle de becerileri ve farklılığı ile çevresi tarafından fark edilen çocukların aileleri, uzmanlara başvurup, çocuklarının zeki olduğunu düşündüklerini ve zekasını ölçtürmek istediklerini söylerler, ancak böyle meraklar, bir çocuğa zeka testi uygulanması için yeterli bir neden değildir. Sadece çocuğunuzun ne kadar zeki olduğunu belgelemek için ona test yaptırmanız çocuğunuza zarar verebilir. Çocuğunun üstün niteliklere sahip olduğu düşüncesi ile zeka testi yaptırmak isteyen ebeveyn aslında kendi beklentisini doğrulama arzusunu içindedir. Bu arzuyu karşılayamama durumu çocuğun ebeveynini hayal kırıklığına uğrattığı duygusuna neden olur.
Zekanın ölçülmesi, diğer fiziksel ve fizyolojik ölçümler kadar somut değildir. Sayısal bir veri elde edilse de, bu veri daha çok klinik değerlendirme için bir anlam ifade eder. Uygun eğitim ve yaşam koşulları zekayı oluşturan unsurlarda ve zekanın bütününde değişimlere olanak sağlar. Yani zeka değişmez bir bütün değildir. Sürekli bir değişim içindedir.
Çocuğunuz okulda, evde veya başka sosyal ortamlarda, okul başarısı, uyum ve davranış problemleriyaşıyorsa, yapılacak bazı değerlendirmelerle (projektif ve zihinsel testler) çocuğun bilişsel ve ruhsal yapılanmaları hakkında bilgi sahibi olunabilir. Her iki test türü birbirini tamamlayıcı niteliktedir.
Zeka testine ihtiyaç duyulmasının nedeni, çocuğunuzun olası öğrenme güçlüğünün saptanması gerekliliği olabileceği gibi, üstün zihin gücüne sahip oluşunun saptanması gerekliliği de olabilir, çünkü her iki uçta da, çocuğunuz uyum ve davranış sorunları yaşayabilir. Bu sorunların nedenlerinin neler olabileceğinin saptanması aşamasında, zeka testleri bir araç olarak kullanılabilir.
Zeka testlerinin, bu konuda profesyonelleşmiş uzmanlarca yapılması, yapılan testin güvenilirliğini artırır.
Çocukların zeka testlerinin sonuçları anne-babalarla paylaşılırken, testle ölçülen yetenekler tek tek incelenir. Çocuğun hangi yeteneğinin yaşından beklenilen düzeyde gelişmiş olduğu, hangi yeteneğinin yaşının üzerinde geliştiği, hangi yeteneğinin yaşından beklenilen düzeyde gelişmediği açıklanır. Bu yeteneklerinin özgüven, başarı ve öğrenmesini nasıl etkileyeceğinin üzerinde durulur. Anne-babalara bu veriler ışığında çocuklarına nasıl davranacakları konusunda rehberlik edilir ve beraberinde gerekli görülen alanlarla ilgili uzmanlar tarafından yapılacak özel eğitim çalışmaları planlanır.
Anne-babalara öneriler
• Çocuğunuza zeka testi yaptırmak istiyorsanız, bunun nedenini düşünün. Bu konuda başvurduğunuz uzmanın önerisini dikkate alın.
• Çocuğunuz okulda bazı sorunlar yaşıyorsa; (Arkadaşlarıyla uyumsuzluk, dersi takip etmekte güçlük, okul başarısızlığı gibi.) bir uzmana başvurun.
• Zeka testi sonuçlarını, çocuğunuzun zihin yapısındaki farklıklıları ve öğrenme biçimlerini keşif için fırsat olarak kullanın. Çocuğunuzun zihinsel özelliklerine uygun aktiviteler ve hedefler belirleyin.
• Yapılan değerlendirmeler sonucunda, çocuğunuza test yapılması gerekli görüldüyse, bu testi uygulayacak profesyonellerin testler konusunda yeterli olduklarından emin olun. Aksi halde testin güvenilirliği azalacaktır.
Ayşen EVLİÇOĞLU ŞİMŞEK
Psikolog
AGAPE Danışmanlık Merkezi
Bu makale Çocuğum ve Ben Dergisi Ekim / 2011 sayısında yayınlanmıştır.
